Ngā rākau rongoā Medicinal plants
Ko tā te rākau rongoā he tiaki i te whenua, he whakapiki hoki i te oranga o te whānau. Ka tipu ki ngā tapa o te ngahere, ki raro rānei i ngā rākau. He mea whakaora i te whenua, he tiaki hoki i te oranga o ngā tipu me ngā rākau o te ngahere.
He aha te rongoā?
Ko te rongoā he pūnaha whakaora tuku iho a te Māori. Ko tāna he whakamahi i ngā rongoā tipu taketake, he mirimiri, he whakaora mā te karakia anō hoki.
Ko te rongoā he mea whakaora, whakaora i te tangata, whakaora i te whenua, whakaora i te oneone me te wai e rere ana i te whenua.
Ko te rongoā he āhuatanga e ora ai te tangata, kaua ko te whakamahu anake. Ko tāna mahi he whai kia taurite anō ai te reretau o ngā āhuatanga wairua, hinengaro, taiao, kikokiko, whānau hoki.
Ka kohia ngā tipu rongoā mā te whai i ngā tikanga tuku iho, tikanga toitū kia ora ai ngā tipu.
Mehemea e whai whakaaro ana koe ki te whakatō rākau, mā ngā rongoā e āwhina ki te tiaki i ngā rākau me ngā tipu o te ngahere.
Te Ture Tāmi Tohunga 1907
Ko te whāinga o Te Ture Tāmi Tohunga he whakakore i tā te tangata whakamahi i ngā tikanga whakaora o nehe a te Māori, he āhuatanga ira atua, he āhuatanga wairua o roto. Nā konā i huna ai ngā tikanga rongoā, i whakangaro ai ngā tuhinga o mua, i puritia ai e ngā tohunga ngā mātauranga.
I whakakorea te Ture i te 1962. I te aranga ake anō o te ahurea Māori i ngā tau tekau kua hori, kua ara ake anō hoki te rongoā Māori.
Ngā rākau rongoā me ōna whakamahinga
He tini ngā momo mate ka whakaorahia e ngā rākau rongoā, pērā i te mamae, te pokenga, te maremare, te mate tikotiko hoki. Anei ētahi tauira o ngā tipu 200 neke atu e whakamahia ana:
- Mā te hinu harakeke e mahu ai ngā werahanga, ngā whēwhē, ngā motu hoki. Ka tākaia ngā rau ki ngā taotū. Mā ngā pakiaka e mahu ai te ngau o te puku, te maremare, te māhunga ānini hoki.
- Mā te rau kawakawa e mahu ai ngā motu, ngā taotū hoki. Ko te wai korohuhū o ngā rau hei rongoā mō te pona kakā me ngā marū. Mā te ngaungau i ngā rau e whakangāwari te mamae o te niho tunga.
- Mā te ngaungau i ngā rau o te koromiko e whakamātūtū ai te mate kōea, te mate tikotiko hoki. Koirā te take i tukuna ngā rau maroke ki ngā hōia o Aotearoa i te wā o Te Pakanga Tuarua o te Ao.
- Ka tutu i ngā rau o te kūmarahou hei mahu i te maremare, te mate huango, ngā taotū, ngā mate kiri hoki.
- Ka tutu i ngā rau o te mānuka, te kānuka hoki hei mahu i ngā raru o te tākihi, te aramimi hoki, te kirikā me te maremare.
- Mā te peha o roto o te māhoe e mahu ai ngā werahanga. Ka tutu i ngā rau hei whakangāwari i te mamae rūmātiki.
Ngā Tipu Whakaoranga: Kei roto i te putu raraunga Whakamahinga Tipu Māori he kōrero mō tā te Māori whakamahi i ngā tipu kia ora ai i Aotearoa, inārā, i mua i te taenga mai o Tauiwi.
Ko te tikanga o ngā rākau he tūhura i te hītori, te whakamahinga hoki o ngā tipu taketake.
Kei te kōrero te atikara a BPACNZ mō te hītori me te whakamahinga o te rongoā, tae atu ki ngā tauira o ngā tipu ka whakamahia.
Ko te nuinga o ngā tipu rongoā ka tipu i ngā tapa o te ngahere. Ka tipu hoki i raro iho i te kāuru o ngā rākau kaitā. Ko tā te rongoā he whakaora i te whenua, ā, he tiaki i ērā atu rākau, ērā atu tipu hoki o te ngahere.
He kupu āwhina ā-rohe
He whakahirahira te mātauranga rongoā. He momo tō tēnā rohe, tō tēnā rohe, ā, ka whakamahia hei whakamahu. Rapua he ārahitanga i ngā mātanga rongoā o tō hau kāinga, haere rānei ki ngā awheawhe rongoā i tō rohe. Hei tauira, ka tipu te kūmarahou i te pito whakarunga o Te Ika-a-Māui, ā, he whakahirahira ki ngā tohunga o Te Taitokerau.
Te whakatō rongoā
Mehemea e whakarite ana ki te whakatō rongoā:
- tuhia he rārangi o ngā tipu e tipu ai i tō rohe
- tonoa he kupu āwhina i te hau kāinga
- rapua ō ake kākano.
Ka kōrero te ataata Re: ki a Raukura mō te rongoā, ka whakaatu hoki i tana māra rongoā.
Te tuku iho i te ahurea me te mātauranga
He mea tuku iho te mātauranga rongoā o nehe mā te pūrākau, te whakataukī, te whakatauira hoki. Kāore i tuhia. I ēnei rā he tokomaha te hunga ka ako i te rongoā mā ngā wāhi ako hou, mā ngā awheawhe hau kāinga hoki ka whakahaerehia e ngā tohunga.
Wai 262
Ko Wai 262 he kerēme ki Te Taraipiunara o Waitangi mō ngā mōtika me te mana whakahaere o ngā mātauranga Māori o nehe, ngā tikanga tuku iho, ngā whanaungatanga hoki ki te taiao māori.
He mōhiohio tō Te Puni Kōkiri mō ngā hātepe whai ake e pā ana ki te hōtaka mahi o Wai 262.
He tāne Pākehā a Robert McGowan nō Whanganui, nāna i whakaemi ngā mātauranga o nehe mō te rongoā. Ka whakahaerehia e ia ētahi awheawhe puta i te motu hei ako i te hiranga o te whakaora i te whenua me te tinana mā ngā mahi o nehe.
Ko tā Maurice Manawatu o Kaikōura he whakarite rongoā o nehe. Ka ārahi ia i ētahi rōpū kura i te ngahere, ā, ka whakaatu me pēhea te mahi rongoā o nehe mā ngā tipu e kohia ai e ngā tamariki.
He mahi whai ake
Kua rite koe ki te tīmata i tō kaupapa ngahere? Tirohia he aha ngā momo tautoko e wātea ana.