Te auahatanga o te Māori Māori innovation

Mā te mātauranga e whai mōhiotanga ai ki ngā mahi taiao. Mā te tūhono i te mātauranga Māori me te mātauranga Pākehā e hua mai ai ngā putanga hāngai pai rawa mō te whenua me te whānau.

He motuhake tō te Māori hononga ki te whenua. Koia e tūhono ai ki te whānau, e whai wāhi ai ki te whakatinana i te kaitiakitanga ki runga i te whenua, ka mutu, e rongo ai i te oranga me te whaitake.

Mā te hono ki te whenua me te mārama ki ngā tauwhitiwhiti i te taiao, e whai wāhi ai koe ki te auahatanga me te whakamahi i te mātauranga Māori hei painga mō te whenua.

Maramataka

Ko te Maramataka, koia ko te maramataka Māori. Kāore ia e whai i te maramataka Pākehā, ināhoki, kāore e whakamahia ngā marama ā-tau nei, engari ka hāngai kē ki ngā mata o te marama. Ka ahu mai i te taiao me ngā āhuatanga o te tai, ngā whetū, te whenua, te marama hoki. I whanake mai te Maramataka i tō te Māori mārama kehokeho ki te taiao me ngā panonitanga kaupeka o te tau.

Ka āta tirohia e te Maramataka ngā panonitanga o te taiao māori. Ehara i te mea ka whakamahia noa e te Māori, kua kitea hoki tōna uara e ngā kaipūtaiao puta i te ao. Kei roto i ngā kōrero tuku iho te mātauranga i waiho mai ai e ngā tūpuna hei ako i a tātou ngā āhuatanga o te taiao.

Nā te āta titiro ki te taiao i whanake ai te Maramataka hei ārahi i ngā mahi māori, pērā i te hī ika, te kohikohi kākano, te hauhake hoki. He ingoa tō ia pō, he kōrero hoki mō ngā mahi e tika ana mō ia rā. Ka ārahina ngā mahi e ngā mata o te marama me te ngao ka tukuna e ia mata o te marama.

E taea ana te whakamahi i te Maramataka hei whakatau hei āhea whakatō ai ngā rākau me te whakaoti i ētahi atu mahi mō tō ngahere.

Me āta titiro ki te taiao, koirā te wāhi tika hei tīmatanga. Tirohia ia mata o te marama, ā, arotakehia ō piropiro i aua pō. Tirohia ko ēhea ngā rā pai mō te whakatō tipu, ā, ko ēhea ngā rā pai mō te whakatā me te whakamahere.

Matariki

Ko tētahi o ngā wā whakahirahira o te Maramataka ko Matariki.

Ko Matariki te tohu o te tau hou Māori, ā, koia te ingoa o te kāhui whetū e mōhiotia ana hoki ko Pleiades. Ka kitea te kāhui o Matariki i waenganui o te hōtoke, ia rā, ia rā ka mahuta, ka heke. Ko Matariki te whakarāpopototanga o ‘Ngā Mata o te Ariki Tāwhirimātea’, arā, ko ngā mata o te atua o te hau.

I puku te rae o Tāwhirimātea, te atua o te hau, i te wā i whakawehea ōna mātua, a Ranginui rāua ko Papatūānuku, e ōna tuākana, tēina. Ka porowhiua e ia ōna mata ki ngā rangi, me te aha, ka hua mai ko ngā whetū o Matariki.

Mohoa nei, e whakaarohia ana e ētahi ko Matariki te wā hei whakamihi i te hunga kua riro, otirā he tuku i ō rātou wairua kia whetūrangitia.

He tohu hoki a Matariki kia whakatōkia ētahi momo huawhenua, pērā i te kūmara. He wā hei whakanui, hei whakakotahi, hei tuku kōrero hoki.

Ahakoa he tikanga tāukiuki a te Māori, nō ngā tau tekau 1990 kātahi nei ka whakanuia whānuitia. Ināianei he hararei ā-motu a Matariki, ka whakanuia i Aotearoa i ia tau.

He wā pai hoki a Matariki hei kohikohi kai, hei tuku mātauranga. Mehemea e hiahia ana koe ki te whakatō rākau ki tō whenua, me tae atu pea ki tētahi taiopenga Matariki e aronui ana ki te ngahere kia mau ai ētahi akoranga hou. Me whakakotahi i te whānau kia tukuna ai ngā mātauranga, kia kōrerohia ai he aha ngā tipu ka whakatōkia, ā, kia tīmata ai te whakamahere.

Ka kauhau a Ahorangi Rangi Mātāmua o Tūhoe mō Matariki me te tātai arorangi. Whakarongo ki te pāhorangi o tētahi o ana kauhau i te paetukutuku o Te Papa.

Rongoā

Ko te rongoā he pūnaha whakaora tuku iho a te Māori e whakamahia ai ngā rākau rongoā, te mirimiri, te karakia anō hoki.

Ka whakamahia ngā rākau rongoā hei whakaora i te iwi. Ka whakaora i te whenua, ka mutu, ka tiaki i ngā rākau me ngā tipu o te ngahere.

Rāhui

He ara anō te rāhui hei tiaki i te taiao. Ka whakaritea he rāhui ina puta ai he take me whai wā te whenua, te ngahere, te awa, te moana rānei ki te whakaora anō i a ia.

Ko tā te rāhui he whakarite tikanga kia kaua te tangata e haere poka noa ki tētahi wāhi. I ētahi wā ka kuhu te tangata ki te whakatika i te raru, nāwai rā ka hē kē atu. Ko tā te rāhui he tuku wā ki te taiao hei whakaora i a ia anō.

Te whakamahi i te mātauranga i tō pakihi

Ko te mahi whenua he kaupapa e anga ai te titiro ki te pae tawhiti. Me mārama ki ngā tauwhitiwhiti ka ara ake kia pai ake ai te mauri o te whenua ka waiho mā ngā uri whakaheke.

Ko tā te mātauranga he whakarite arawātea ki te auahatanga. Mā te whai whakaaro ki ngā pānga pae tawhiti ki te whenua e kauparehia ai ngā whakakinotanga.

Tirohia ngā mahi a te hapori o Ruatāhuna ki te whakaora i ōna ngahere kia toitū ai.

He mahi whai ake

Torohia tō mātou wāhanga Momo tipu ki te pānui i ngā kōrero mō ngā rākau me ngā rongoā rerekē.